Auteur: Michel Dückers, bijzonder hoogleraar Crises, Veiligheid en Gezondheid aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Op de vraag wie een nuttige rol te vervullen heeft zodra zich een ramp of crisis voordoet, zal het eerste antwoord niet snel zijn: “sociale wetenschappers”. Toch is er, versterkt door de COVID-19 pandemie, steeds meer aandacht voor de ondersteuning die sociale wetenschappers kunnen bieden voor de inzet van veiligheids- en gezondheidsautoriteiten, hulpdiensten, maatschappelijke organisaties, bedrijven en burgers. Dat laat zich goed verklaren door het gegeven dat crisisbeheersing sterk afhankelijk is van tijdige en betrouwbare informatie. Informatie over de dreiging, de vermoedelijke gevolgen, beproefde maatregelen en… menselijk gedrag. Binnen de sociale wetenschappen – onder te verdelen in maatschappij- en gedragswetenschappen – staat de mens in zijn sociale omgeving centraal. Bij rampen, pandemieën en andere crises staan de mens en de sociale omgeving uiteraard sterk onder druk.
Recentelijk zijn er diverse projecten en programma’s gestart om het potentieel van de sociale wetenschappen te benutten. Dit geldt voor de internationale projecten Sonar-Global en Sonar-Cities met het oogmerk, met financiële steun van de Europese Commissie, internationale netwerken van sociale wetenschappers aan te leggen en om met “community engagement” modellen informatie over kwetsbaarheden van burgers en overheden rondom infectieziektenuitbraken, klimaatverandering en aardbevingen in kaart te brengen, te vertalen naar oplossingen en instrumenten waarvan een deel daadwerkelijk wordt toegepast in allerlei Europese landen. In Nederland gaat het om de Veiligheidsregio Groningen.
Een ander Nederlands voorbeeld is het door ZonMw gefinancierde UNITY-project dat op 1 september 2025 start. Doel van dit brede consortium is tot een afwegingskader voor besluitvorming tijdens pandemieën te komen. Historisch is deze besluitvorming opgebouwd rond het biomedisch georiënteerde Outbreak Management Team (OMT) en ontbreekt vooralsnog een structurele inbedding van sociaaleconomische perspectieven. En dan is er nog Adapt!, gesubsidieerd vanuit het NWO onderzoeksprogramma Zwaartekracht. Binnen dit tienjarige programma onderzoeken sociale wetenschappers vanuit verschillende universiteiten welke culturele, sociaal-maatschappelijke en beleidsmatige capaciteiten nodig zijn om crises het hoofd te bieden.
Vanuit deze en andere projecten zullen er de komende tijd vele sociaalwetenschappelijke inzichten worden gedeeld over hoe we beter om kunnen gaan met de dreigingen van onze tijd. Toch valt er nu al meer te zeggen over de rol die sociale wetenschappers praktisch kunnen vervullen zodra zich een crisis voordoet. Het zullen meerdere rollen zijn. In deze bijdrage onderneem ik een poging om ze verder te concretiseren en aan te scherpen op basis van een gedachte-experiment.
Een gedachte-experiment met acht rollen
Denk aan een klein stadje in de woestenij. Het mag zich bevinden in het verleden, het heden of een droge toekomst. Er hangt rampspoed in de lucht. Het gezag wil weten hoe voorbereid we zijn op dreigend gevaar, wat de mogelijke risico’s zijn of werkelijke impact als het misgaat, wie risico loopt, wat de gevolgen daarvan zijn en wat mensen zelf kunnen doen. Maar ook of de oplossingen die men bedenkt goed uitpakken, hoe te communiceren over risico’s en relevante ontwikkelingen, wat we kunnen leren van dit soort crisissituaties en wat er nog nodig is aan voorbereidingen.
Vanuit deze informatiebehoefte brengen we de sociale wetenschappers ten tonele. Hun opdracht is om te voerzien in kennis over risico's en kwetsbaarheden ter ondersteuning van autoriteiten en burgers, zwakke plekken en aandachtpunten voor beleid te identificeren, afstemming tussen disciplines, professies en partijen met uiteenlopende belangen te bevorderen, en in het bijzonder ertoe toe bij te dragen dat de stem van (potentiële) gedupeerden wordt gehoord en meegenomen.
Tegen deze achtergrond kwam ik uit op acht onderscheidende maar complementaire rollen. ChatGPT was bereid om een “aansprekende” naam, archetype, focusgebied en profiel te genereren voor elk van de rollen, in western stijl. Hieronder volgt een overzicht van de rollen, met in de rechterkolom de resultaten van het verzoek aan ChatGPT.
|
Rol (input ChatGPT)
|
Kenmerken (input ChatGPT)
|
Naam, archetype, focus en profiel (output ChatGPT)
|
|
1. Inzicht in risicoperceptie en -communicatie
|
- Onderzoek hoe mensen risico’s waarnemen, wat kan verschillen van inschattingen van experts.
- Ontwerp doeltreffende, cultureel-sensitieve communicatiestrategieën voor risico’s en crises, om het publieke begrip, vertrouwen en naleving van maatregelen in noodsituaties te verbeteren.
- Adviseer over de dynamiek van misinformatie, vooral in het tijdperk van sociale media.
|
Ellie "Edge-Eye" Barnes:
- Archetype: The Risk Reader
- Focus: Understanding risk perception and communication
“She senses danger before it shows. Knows when to shout a warning and when to whisper calm. Translates threats into action with deadly clarity. When the wind shifts, she’s already moving.”
|
|
2. In kaart brengen van sociale kwetsbaarheid en veerkracht
|
- Identificeer factoren (zoals sociaaleconomische status, gender, migratieachtergrond, huisvesting) die structureel of situationeel, afzonderlijk of in combinatie, invloed hebben op hoe individuen en gemeenschappen risico’s ervaren en hun gedrag, en of dit risico’s vermindert of vergroot.
- Ontwikkel weerbaarheidskaders en indicatoren voor sociale kwetsbaarheid om planvorming en uitvoering in verschillende crisisfasen te ondersteunen.
|
Sam "Groundtruth" Okoro:
- Archetype: The Resilience Mapper
- Focus: Mapping social vulnerability and resilience
“Knows the lay of the land—not just the dirt and dust, but who’s hurting, who’s strong, and who’s likely to rise again. A social cartographer with a heart and a plan.”
|
|
3. Interdisciplinaire bemiddeling
|
- Fungeer als brug tussen technische experts, professionals en gemeenschappen.
- Integreer kwalitatieve en kwantitatieve methoden en bevorder dat sociale dimensies niet onderbelicht blijven in data-gedreven crisisbesluitvorming.
|
Dr. Lou "Bridge" Tanaha:
- Archetype: The Mediator
- Focus: Interdisciplinary mediation
“From ranchers to rail barons to rogue scientists, she gets everyone at the table—and keeps them there. Where others clash, she connects. Her words settle storms.”
|
|
4. Gemeenschaps-betrokkenheid en participatieve benadering
|
- Faciliteer inclusieve planning, waarbij de stem (behoeften/erkenning) van gemarginaliseerde of kwetsbare groepen en gemeenschappen wordt gehoord.
- Ondersteun initiatieven en betrokkenheid vanuit de gemeenschap gericht op omgang met risico’s voorafgaand aan, tijdens en na de crisis.
- Bouw aan langdurig vertrouwen tussen overheden/instanties en de bevolking.
|
Rafael “Round-Up” Silva:
- Archetype: The Community Wrangler
- Focus: Community engagement and participatory approaches
“A voice for the people and a hand on every shoulder. Organizes barn-raisings, town halls, and revolutions with equal ease. Builds trust one story at a time.”
|
|
5. Gezondheids- en sociale impactanalyse
|
- Maak de directe, kortetermijn- en langetermijngevolgen van rampen en crises inzichtelijk.
- Draag bij aan het ontwerpen van onderbouwde beleidsmaatregelen en interventies, met aandacht voor de kwetsbaarheid van moeilijk bereikbare groepen en gemeenschappen.
|
Nina "Pulse" Laurent:
- Archetype: The Health Watcher
- Focus: Health and social impact assessment
“Knows the signs of sickness in a body or a town. Measures impact in heartbeats and heartbreak, and brings healing with hard truths. Her tools? Data, empathy, and grit.”
|
|
6. Analyse van beleid en systemen
|
- Analyseer hoe beleid, bestuursstructuren, institutionele dynamiek en het samenspel tussen actoren van invloed zijn op de invulling en inzet per crisisfase: preventie, preparatie, respons en herstel.
- Bied inzicht in de politieke dimensies van een crisis, zoals toewijzing van middelen, verantwoording en ontwikkeling van publiek vertrouwen in besluitvorming en instellingen.
|
Marshal Theo “Grid” Dalton:
- Archetype: The System Sleuth
- Focus: Analysis of policy and systems
“Sees the invisible lines that tie decisions to disasters. Cracks corrupt codes and exposes broken policies like a true lawman of logic. Justice rides on spreadsheets and sharp instincts.”
|
|
7. Herstel en lessen trekken uit een crisis
|
- Onderzoek herstelaspecten en -trajecten, inclusief kwesties zoals schade-afhandeling, compensatie, ontheemding, gemeenschapscohesie, vertrouwen in instellingen en toekomstperspectief.
- Identificeer (gedrags)factoren die de crisisaanpak bevorderen of belemmeren.
- Evalueer en documenteer lessen ten behoeve van risico’s en toekomstige crises
|
Willa “Aftershock” Reyes:
- Archetype: The Rebuilder
- Focus: Recovery and learning from a crisis
“Walks where the dust hasn’t settled yet. Picks up the pieces and makes something stronger than before. He learns fast—and teaches faster. Scars don’t scare him.”
|
|
8. Voorbereiding op toekomstige crises
|
- Ontwikkel voorbereidingskaders, richtlijnen en hulpmiddelen voor individuen, teams, gemeenschappen en de samenleving als geheel, geïnspireerd op verzamelde lessen.
- Faciliteer capaciteitsopbouw via opleiden, trainen en oefenen, gericht op het effectief uitvoeren van cruciale taken tijdens de respons- en herstelfase.
|
Juno "Red Sky" Fontaine:
- Archetype: The Futurist
- Focus: Preparedness for future crises
“Eyes always on the horizon. Packs for storms no one else sees coming. Prepares people, towns, and minds for what’s next—and beyond. Where others see peace, she plans.”
|
Uitzonderlijke tijden vragen om uitzonderlijke talenten
Vervolgens vroeg ik ChatGPT om een filmposter te maken met als titel “The Exceptional Eight”, een variant op titels als The Magnificent Seven of The Hateful Eight, maar dan zonder revolvers en geweren (al leent zich dat zonder meer als dreigingsscenario). Akkoord, er staan weliswaar zes personen op de filmposter in plaats van acht en de hand van “Dr. Lou Tanaha” bevat maar vier vingers – wat vermoedelijk correct is, zo is ze vast geboren – maar het sfeerbeeld staat in ieder geval. Ons team sociale wetenschappers krijgt een gezicht.
ChatGPT voorzag de filmposter daarna van een prikkelend motto: “They don’t just survive the wild frontier… They read its risks, map its scars, and build its future.” Je zou bijna denken dat ChatGPT er zelf schik in heeft, maar dat soort gedachten steunt op antropomorfisch drijfzand. Het voorgestelde motto spreekt in ieder geval meer tot de verbeelding dan “uitzonderlijke tijden vragen om uitzonderlijke talenten”. Al kun je in dat laatste wel weer een opdracht lezen, namelijk om na te gaan of het team in de crisistijdslijn – dus tijdens risicoanalyse, preventie, preparatie, response, herstel en nazorg – de juiste competenties herbergt.
Kwaliteitsbewaking van de crisisbeheersing
Dat brengt ons op de betekenis voor de praktijk. Natuurlijk, niet iedere rol is overal even relevant en sommige personen kunnen meerdere rollen vervullen. Ook zijn er onvermijdelijk alternatieve of aanvullende sociaalwetenschappelijke rollen denkbaar dan de hier opgevoerde acht. De vraag die ik nu buiten beschouwing laat is of het een zelfsturend team is, of er een duidelijke leider is, of dat dit wisselt per situatie, zelfs of het überhaupt een zelfstandig team moet zijn of liever een stel weloverwogen toegevoegde leden. De kern voor nu is dat het rollenoverzicht illustreert hoe sociale wetenschappers van toegevoegde waarde kunnen zijn voor de kwaliteitsbewaking van de crisisbeheersing.
Hun inzet kan variëren van dataverzameling en analyse tot duiding, advisering of toepassing van de kennis in de praktijk; dus gericht op zowel inhoudelijke kennisontwikkeling als op de positionering ervan in beeld-, oordeels- en besluitvorming, verantwoording en evaluatie. De invulling kan incidenteel of structureel plaatsvinden als onderdeel van formele (advies)structuren, maar evengoed als participerend burger, werkend vanuit een bedrijf, een maatschappelijke organisatie, goed doel, vereniging of ongebonden.
Dat brengt me tot een afronding. Deze bijdrage stond in het teken van de mogelijke functie van sociale wetenschappers in een crisiscontext. In feite zijn er meerdere rollen te onderscheiden die van praktische betekenis zijn. Mogelijk gaan we het ooit zien, hoe The Exceptional Eight bijdragen aan een inclusieve, gedragen en responsieve weerbaarheidsstrategie, ingebed in en toegespitst op de bedreigde samenleving. Het kan zich afspelen in een imaginair stadje, belaagd door schurken of de grillige natuur, maar bij voorkeur beperkt het zich bij een daadwerkelijke ramp niet tot een gedachte-experiment.