Het doel van het rapport is om concrete lessen te trekken voor Nederlands beleid. Nederland staat op een keerpunt: het idee van een 'weerbare samenleving' krijgt steeds meer aandacht, maar kent weinig historische basis of culturele verankering. Decennia van vrede, geopolitieke stabiliteit en decentralisatie hebben geleid tot een samenleving die sterk is in preventie, maar minder in staat blijkt om gezamenlijk crisis te lijf te gaan. De coronapandemie liet daar al tekenen van zien, maar veel van die inzichten verdwijnen inmiddels weer naar de achtergrond. In Litouwen daarentegen, waar eeuwen van Russische bezetting sterk doorsijpelen in het collectieve geheugen, is het besef van existentiële dreigingen diepgeworteld. Voorbereiding voor crises en oorlog is er geen taboe, maar een bron van trots waar burgers en beleidsmakers kracht uit putten.
Dit rapport is gebaseerd op literatuuronderzoek, beleidsanalyse en gesprekken met beleidsmakers in Nederland en Litouwen. Het tracht geen volledige evaluatie van beider landen hun weerbaarheidsstrategie te geven. In plaats daarvan richt het rapport zich op elementen die relevant zijn voor hervormingen in Nederland, met name rond militaire en hybride dreigingen. Vier dimensies staan centraal in de vergelijking: maatschappelijke context, beleidsprioriteiten, juridische en crisisstructuur, en risicocommunicatie en educatie. Op basis van deze analyse worden zes samenhangende aanbevelingen gedaan, specifiek afgestemd op de Nederlandse context. Ze zijn bedoeld om de stap te zetten van denken naar doen, met als uitgangspunt dat weerbaarheid geen exclusieve taak is van de overheid, maar een verantwoordelijkheid van de samenleving als geheel.
Hoofdbevindingen
- Culturele grondslag van weerbaarheid: Litouwen bouwt voort op een geschiedenis van bezetting en verzet, wat leidt tot een gedeeld gevoel van urgentie en saamhorigheid. In Nederland ontbreekt zo’n historische ervaring, wat ten koste gaat van het publieke bewustzijn en de bereidheid om zich op crises voor te bereiden.
- Strategische ontwikkeling en prioriteiten: Litouwen beschikt over een doordacht en gelaagd weerbaarheidsbeleid met concrete doelstellingen en actieve burgerparticipatie. In Nederland is de strategie nog in ontwikkeling: de ambities zijn breed, maar de uitvoering beperkt en de betrokkenheid van burgers gering.
- Bestuurlijke organisatie: Litouwen werkt vanuit een sterk gecentraliseerd crisisstelsel met duidelijke aansturing en gecoördineerde mobilisatieplannen. De Nederlandse aanpak is juist versnipperd en gedecentraliseerd, met uiteenlopende plannen, beperkte afstemming en ontoereikende communicatie.
- Publieke betrokkenheid en educatie: In Litouwen wordt breed geïnvesteerd in training en bewustwording, vanaf jonge leeftijd en over sectoren heen. In Nederland zijn deze inspanningen nog in ontwikkeling, ondanks een groeiend gevoel van dreiging onder de bevolking.
Aanbevelingen
- Vertel een nieuw verhaal over wat er op het spel staat: Lanceer een nationale campagne die appelleert aan typisch Nederlandse waarden zoals vrijheid, gemeenschap en traditie, en zo draagvlak creëert voor weerbaarheid.
- Bouw historisch besef op via onderwijs: Breng de dreigingen van oorlog en onderdrukking dichterbij door meer aandacht te geven aan autoritaire regimes en conflicten in het geschiedenis- en maatschappijonderwijs.
- Train en onderwijs holistisch vanaf een jonge leeftijd: Ontwikkel een breed en samenhangend trainingsprogramma voor scholen, burgers, werknemers en vitale sectoren, te beginnen op de basisschool. Door herhaling en vroege blootstelling aan crisisvoorbereiding wordt weerbaarheid een integraal onderdeel wordt van de samenleving.
- Plan tijdig voor en handel direct tijdens de ‘grijze zone’: Stel juridische en procedurele kaders op voor de fase tussen vrede en noodtoestand, zodat tijdige besluitvorming gegarandeerd is, het democratisch proces gewaarborgd blijft en eventuele civiele mobilisatie mogelijk wordt.
- Zet strakke lijnen uit vanuit het Rijk, laat lagere bestuurslagen deze invullen: Standaardiseer planningsformats voor alle overheidslagen, zodat samenwerking, interoperabiliteit en daadkracht tijdens crises verbeteren.
- Plan de details, en neem de hele samenleving daarin mee: Zorg dat planners rekening houden met tweede- en derde-orde effecten waardoor de voorziening van essentiële diensten gewaarborgd wordt. Betrek ook private en maatschappelijke partijen bij de voorbereidingen.
Lees het rapport hieronder.